ἔστι δέ τις Θρυόεσσα πόλις, αἰπεῖα κολώνη, τηλοῦ ἐπ᾽ Ἀλφειῷ, νεάτη Πύλου ἠμαθόεντος·
ΙΛΙΑΔΑ Λ' 711-712

Μτφ. Η Πόλις Θρυόεσσα ευρίσκεται κτισμένη εις άκρην λόφου
μακράν, αυτού στον Αλφειόν, απ᾽ την αμμώδη Πύλον

Θρύον, Θρυόεσσα, Αλφειού πόρος ή Επιτάλιο

Η μορφολογία της περιοχής, η οποία αποκαλέστηκε διαδοχικά Θρύον, Επιτάλιον, Αγουλινίτσα και εκ νέου Επιτάλιο, έχει διαμορφωθεί και παρουσιάζει τη σημερινή περίπου εικόνα, από την παλαιολιθική τουλάχιστον εποχή. Ο κάτω ρους του Αλφειού, διαγράφει από τους προϊστορικούς χρόνους τα βόρεια σύνορα της κοιτίδας μας και η διατρέχουσα την περιοχή από βορά προς νότο λοφοσειρά, παραμένει από της εποχής εκείνης χωρίς ουσιώδεις μεταβολές. Η μόνη ουσιώδης διαφοροποίηση στη μορφολογία του εδάφους της περιοχής, συνίσταται στο ύψος που κατά τους ιστορικούς χρόνους έφτανε η θάλασσα, η οποία, μέχρι την εποχή των Τρωικών, έφτανε τις παρυφές των λόφων, στο ύψος περίπου της σημερινής εθνικής οδού Πύργου-Κυπαρισσίας. Για τον λόγο αυτό είναι αυτονόητη η ανυπαρξία της λίμνης που διαμορφώθηκε αργότερα, προφανώς μετά τον πρώτο χριστιανικό αιώνα αφού ο Στράβων που περιγράφει την περιοχή δεν την αναφέρει, όπως και ο Παυσανίας εκατό χρόνια μετά.

Οι πρώτες πληροφορίες για το Θρύον καταγράφονται στα κείμενα των ποιημάτων του Ομηρικού λεγόμενου κύκλου. Από την εποχή εκείνη ο οικισμός είναι ευρέως γνωστός και με τις τρεις αυτές ονομασίες. Στους ομηρικούς ύμνους προς τον Απόλλωνα και τον Ερμή εντοπίζονται πρώτα οι ονομασίες του οικισμού Θρύον και Αλφειού Πόρος. Ως Θρυόεσσα (βουρλοβρυθής=γεμάτη βούρλα) πόλη, την προσδιορίζει με ακρίβεια και σαφήνεια ο ποιητής στην Ιλιάδα δια στόματος Νέστορος (ΙΛΙΑΔΑ Λ’, 711-712).

ἔστι δέ τις Θρυόεσσα πόλις, αἰπεῖα κολώνη,
τηλοῦ ἐπ᾽ Ἀλφειῷ, νεάτη Πύλου ἠμαθόεντος·

Η ανακάλυψη αρχαιολογικών ευρημάτων στη λοφοσειρά από τον Αλφειό μέχρι τον Αγ. Δημήτριο, που χρονολογούνται κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή ήταν η τοποθεσία του μυκηναϊκού οικισμού. Την πρώτη έγγραφη ιστορική μαρτυρία περί του αρχαίου Επιταλίου μη συνδεδεμένου με το Θρύον βρίσκουμε στα «Ελληνικά» του Ξενοφώντος (σελ. 166 εκδόσεις Πάπυρος). Ο οικισμός πλέον μεταφέρεται πλησιέστερα της θάλασσας εξ’ ου και η ονομασία Επιτάλιο, επί της αλός, παραθαλάσσιο. Στα ρωμαϊκά χρόνια εντοπίζεται δυτικά της εθνικής οδού Πύργου – Κυπαρησσίας στο σημείο όπου σήμερα βρίσκονται τα ερείπια του Αρχαίου Επιταλίου.

Κατά το μεσαίωνα σχηματίστηκε και η -αποξηραμένη σήμερα- λίμνη της Αγουλινίτσας η οποία έδωσε το όνομά της στον οικισμό. Τότε παρατηρείται μια ακόμη μετατόπιση του οικισμού –ανατολικότερα- στους πρόποδες του λόφου Ντάρντιζα τόσο λόγω της λίμνης που σχηματίζεται πλησίον του οικισμού όσο και λόγω των πειρατικών επιθέσεων που είναι έντονες την περίοδο εκείνη.

Την θέση αυτή κατέχει μέχρι σήμερα ο οικισμός. Την ονομασία Επιτάλιο ως επίσημη ονομασία την έλαβε στις αρχές του εικοστού αιώνα, αν και πολλοί αποκαλούν –ακόμη- το Επιτάλιο ως Αγουλινίτσα.

Στις 24 Απριλίου του 1821 πραγματοποιήθηκε στο Επιτάλιο η Μάχη της Αγουλινίτσας.  Ένα μήνα από την έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα της 25ης Μαρτίου 1821, μία ημέρα μετά από τη θρυλική μάχη της Αλαμάνας και την ίδια ακριβώς ημέρα με τον φρικτό θάνατο του Αθανασίου Διάκου, διεξήχθη η νικηφόρα μάχη της Αγουλινίτσας, η οποία αποτέλεσε την πρώτη, μέχρι τότε, ήττα των Λαλαίων Τουρκαλβανών (Βαλάντης Δημητρόπουλος).

Στα νεώτερα χρόνια το Επιτάλιο υπήρξε κωμόπολη και διοικητικό κέντρο του πρώην Δήμου Βώλακος. Ισχυρός πόλος έλξης κυνηγών και μεγαλη πλουτοπαραγωγική πηγή για τον τόπο (κυνήγι, ψάρεμα κ.α) υπήρξε η αποξηραμένη πλέον Λίμνη της Αγουλινίτσας.

Το Επιτάλιο έχει πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο και ιστορική κληρονομιά. Υπήρξε η γενέτειρα σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των τεχνών. Εδώ γεννήθηκε ο Τάκης Σινόπουλος ο ποιητής-συγγραφέας (1917), ο Τζίμης Παπανικολόπουλος (1933) και ο Κώστας Επιταλιώτης. Από το Επιτάλιο έλκει την καταγωγή του ο Σωκράτης Σκαρτσής (1936) με μεγάλο συγγραφικό έργο και ο γνωστός σύγχρονος ζωγράφος Γιάννης Αδαμάκος.

Από τους νεότερους συνεχιστές της πολιτιστικής παράδοσης του Επιταλίου είναι ο Δημήτρης Χίλιος, ο οποίος έχει συγγράψει πολλά διηγήματα και χρονογραφήματα, που έχουν εκδοθεί από μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Συγγραφικό έργο επίσης έχουν παρουσιάσει ο Αθανάσιος Μακρυδημήτρης, η Σοφία Κοκκίνου, ο Παύλος Πουλόπουλος, ο Χρήστος Πλέσσας και ο Βασίλης Τσαγκρής.

Μετά την εφαρμογή των νομοσχεδίων “Καποδίστριας” και “Καλλικράτης”  το Επιτάλιο ενσωματώθηκε στον Δήμο Πύργου και από αυτόνομος Δήμος έγινε τοπική Κοινότητα (χωρίς ουσιαστικές αρμοδιότητες) ξεκινώντας έτσι μια πτωτική τάση σε όλους τους τομείς –απόρροια- του συγκεντρωτισμού που επέβαλλαν τα νομοσχέδια αυτά. Σημαντικό ρόλο στην πτωτική αυτή πορεία έπαιξε και η αποξήρανση της Λίμνης της Αγουλινίτσας.

To παραπάνω κείμενο -στο σύνολό του- είναι από το βιβλίο του Αθ. Μακρυδημήτρη “Από το Θρύο στο σημερινό Επιτάλιο

Οι φωτογραφίες είναι του Παύλου Θεοδωράτου (unseengreece)